نگاهی به وضعیت هامون هفتمین تالاب جهان

'امیر سیستان مرا سوار بر کشتی کرد و روی دریاچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوره رستم وسعت این دریا بیش از این بود که می‌بینی' این گفته تیمورلنگ درباره دریاچه هامون است که در تاریخ ثبت شده است.

همچنان ‌که مولف 'حدودالعالم' درباره هامون نوشته: دریای زره به سیستان است که گرد آن 30 فرسنگ است، اندر پهنای او هشت فرسنگ و گاه آب این دریا چندان بود که از رودی خیزد که از کرمان بگذرد و به دریای اعظم ریزد.'

اکنون از آن دریای زره قدیم و تالاب بین المللی هامون خبری نیست. مدتها است که محو و نابود به بیابانی خشک تبدیل شده و برخی مردمان حاشیه این دریاچه که شمارشان بیش از 200 هزار نفر برآورد می‌شود تن به مهاجرت ناگزیر داده‌اند.

با خشکیدن هامون نه علوفه‌ای برای دام وجود دارد نه ماهی ‌ای برای صید و نه نیزاری تا حاشیه‌ نشینان بنا به سنت هزاران ساله صنایع دستی تولید کنند.

هفتمین تالاب بین المللی جهان 'هامون' با 400 هزار هکتار وسعت اسیر خشکسالی و بی مهری، در انتظار حق آبه ‌ای است که کشور همسایه مدتها است با ساخت سد بر روی رودخانه هیرمند، حق همسایگی را زیر پا گذاشته و مانع ورود آب به این زیست ‌بوم حیاتبخش شده‌ است.

ظاهرا تلاشهای دیپلماتیک به جایی نرسیده و افغانها به قراردادی که پیش از انقلاب با ایران امضا کرده‌اند متعهد نیستند. قراردادی که بر اساس آن موظفند سالانه 850 میلیون مترمکعب آب روانه هامون کنند.

کم ‌آبی از سال 76 دامن هامون را گرفته و اکنون بیش از یک دهه است که آبی به هامون نرسیده. وقتی آب نباشد هامون می میرد و به بیابان تبدیل می‌شود.

خشکیدن هامون در خوشبینانه‌ ترین حالت سالانه 600 میلیارد تومان خسارت بر جای می‌گذارد. این رقمی است که رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور هم بر آن صحه گذاشت.

مردمانی که زندگی و معیشتشان با نشاط هامون گره خورده اکنون در حسرت روزگاران پیشین ناگزیر برای امرار معاش جلای دیار کرده‌اند و در رویاهایشان، پرآبی هامون را به انتظار نشسته‌ اند.

مردمانی که در این مدت چشم به همت مسوولان دوخته اند تا شاید به کالبد خشکیده هامون جانی تازه ببخشند اما افسوس که این رویا تاکنون رنگ واقعیت به خود نگرفته است.

بحران بی آبی دامنگیر تالاب ها شده است

تقریبا تمام تالابهای کشور جز تالابهایی که در شمال واقع شده‌اند، با مشکل کم ‌آبی دست ‌و پنجه نرم می‌کنند.

برای نمونه بخش اعظم 'تالاب پریشان' خشک شده و روزگار 'بختگان' هم بهتر از پریشان نیست، 'جازموریان' ترک خورده و 'باتلاق گاوخونی' در شرف خشکیدن است زیرا زاینده ‌رود که نیمی از زیبایی اصفهان وامدار این رودخانه است اکنون مدتهاست خشک شده و از این شاهراه حیاتی، قطره‌ای آب به گاو خونی نمی‌رسد.

در سیستان هم 'هامون' به کانون گرد ‌و غبار تبدیل شده است.

یک کارشناس محیط زیست می گوید: درست است که کشور ما در منطقه خشک و نیمه ‌خشک واقع شده و شرایط اقلیمی یکی از عوامل مؤثر در ایجاد وضعیت کنونی تالابها است اما آنچه تالابها را تا آستانه بحران و بروز فاجعه زیست ‌محیطی کشانده رفتارهای نادرست و مخرب ما انسانها با طبیعت و نادیده ‌گرفتن محیط‌ زیست در برخی فعالیتهای عمرانی است.

در این میان، هر از گاهی برای احیای تالاب هامون از وضعیت بحرانی طرحهایی مطرح می‌شود که هرچند با نیت خیرخواهانه همراه است اما به اعتقاد کارشناسان مغایر با معیارهای زیست‌ محیطی بوده و توجیه علمی و فنی ندارد.

سخنان رییس سازمان حفاظت محیط زیست در سفر اخیر به سیستان و بلوچستان خود گواه بر این رفتارهای نادرست است زیرا وی گفت: تصمیمات ناگهانی حیات هامون را به خطر انداخت.

معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست افزود: هامون جای آزمون و خطا نیست و نباید با تصمیمات ناگهانی حیات این تالاب بین المللی را در معرض خطر قرار داد.

'محمدجواد محمدی زاده' در بازدید از تالاب بین المللی هامون اظهار داشت: هامون جدای از شرایط اکولوژیکی، شرایط تاریخی ارزنده ای دارد که باید آن را با تمام وجود باور کرد.

وی افزود: اگر هامون را باور کنیم دیگر کسی نمی تواند با رهاسازی گونه ای از ماهیان حیات اکولوژیک این تالاب ارزشمند را به خطر بیاندازد.

او گفت: از سویی در تلاشیم تا با تحقق حق آبه سالیانه هامون و اجرای برنامه های مناسب زیست محیطی حیات دوباره ای به هامون بخشیده شود.

معاون رییس جمهور بیان کرد: بر اساس بررسی کارشناسان هر سال خشکسالی دریاچه هامون 600 میلیارد تومان خسارت بر جای می گذارد که این امر تلاش مسوولان را در حفظ حیات تالاب دوچندان می کند.

وی از ضرورت مدیریت جامع و فراگیر بر فعالیتهای کشاورزی در حوزه بالادست و پایین ‌دست هامون به عنوان یکی از راهکارهای موثر در تداوم حیات هامون یاد کرد و افزود: باید در بحث کشاورزی از ابتدای حوزه آبخیز تا انتها، فعالیت بهره ‌برداران ایرانی و افغان با مدیریت اصولی توأم باشد.

محمدی زاده گفت: با این حال به نظر می رسد فراهم نشدن تشکیلات و تجهیزات سازمانی کافی و مناسب برای حفاظت از دریاچه هامون، از دیگر مشکلات بر سر راه احیای تالاب هامون است زیرا هامونی که نگین آبی خاکستر جنوب شرق ایران بوده امروز جز توده های خاک بر فرسودگی عمیق چیزی از آن باقی نمانده است.

حق آبه هامون پای بوته های خشخاش

تالاب سه گانه هامون در حالی به دلیل بی اعتنایی افغانها به معاهدات بین المللی کیفیت خود را از دست داده و حق آبه آن به پای بوته های خشخاش می رود که مردم شرق ایران به دلیل از بین رفتن منابع معیشت خود در تالاب هامون با فقر دست و پنجه نرم می کنند.

معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست کشور با اشاره به تشکیل کمیته بین المللی احیای تالاب هامون گفت: افغانها حاضر به همکاری نیستند، در حالی که آب رودخانه هیرمند در پشت مرزهای ایران به وسیله تلمبه ها و کانالهای آب به زمینهای کشاورزی بخصوص کشتزارهای خشخاش می ریزد.

'محمدباقر صدوق' اظهار داشت: مقامهای افغان معتقدند اینکه تالاب در مرزهای ایران خشکیده مشکل ایران است نه آنها، در حالی که مطابق کنوانسیونهای بین المللی آنها موظفند حق آبه تالابها و ورودی آب به مرزهای ایران را تامین و خسارتهای وارد شده به کشور ما را جبران کنند.

وی با اشاره به اینکه تالاب هامون از بهترین زیستگاههای پرنده در آسیا بوده است اضافه کرد: در گذشته دسته های 200 هزار تا 600 هزار قطعه ای از پرندگان مختلف به این تالاب مهاجرت می کردند ولی اکنون از پرنده خبری نیست و حتی گونه های بومی منطقه نیز تالاب خشک را ترک کرده اند.

با این حال در دهمین اجلاس کمیساران آب هیرمند که در سال 87 در کابل برگزار شد هیات ایرانی اعتراض شدیدی به قطع جریان آب هیرمند کرد و خواستار تمکین دولت افغانستان به تعهدات خود بر پایه معاهده 1351 هیرمند شد ولی نتیجه ای در بر نداشت.

'در معاهده سال 1351 بین ایران و افغانستان درباره هیرمند مقرر شد که ایران سالانه 850 میلیون مترمکعب حق آبه از هیرمند به ویژه در فصول گرم سال و روزهای خشکسالی داشته باشد اما افغانها سیلابهای بهاری و آبهای سطحی ناشی از بارندگی در مناطق نیمروز و هلمند را که به تعبیر مردم سیستان 'دشت مال' گفته می شود در قالب این حجم 850 میلیون مترمکعبی حقابه سالانه محاسبه می کنند در حالی که این قبیل آبها کنترل ‌ناشدنی و خارج از معاهده است.'

به هر روی فعال شدن کانون بحران گرد و غبار در مناطق سیستان و بخشی از افغانستان ناشی از بحرانی شدن مناطق تالابی و برخاست ذرات خاک از کف تالابی است که از خشکی و بی آبی ترک خورده است.

در همین رابطه سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان تاکید کرد: تالاب سه گانه هامون بالای 98 درصد کیفیت خود را از دست داده و بجز یک سوم از بخش پوزک تالاب هامون که در مرز افغانستان است دیگر از تالاب چیزی باقی نمانده است.

'خسرو افسری' اظهار داشت: تنها راه نجات تالاب هامون و مردم شرق ایران بخصوص مناطق زابل و شمال استان سیستان و بلوچستان گرفتن حق آبه از هیرمند در افغانستان است و این اتفاق میسر نیست مگر اینکه افغانها عضو 'کنوانسیون رامسر' باشند تا از طریق اعمال فشارهای بین المللی حق آبه تالاب را رهاسازی کنند.

وی به تشکیل کمیته ای با ردیف بودجه و امکانات سخت افزاری برای نجات تالاب هامون اشاره و بیان کرد: طرح لایروبی رودخانه های ورودی تالاب هامون در دستور کار است و ماشین آلات تالابی و تجهیزات مورد نیاز خریداری شده است.

او لایروبی رودخانه هایی را که به دلتای هیرمند می ریزند از اولویتهای کمیته احیا عنوان کرد و گفت: رودخانه های داخلی و مسیرهایی که تالاب را به هم متصل می کنند نیازمند ترمیم و لایروبی هستند.

سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: مسائل مربوط به مشکلات بین المللی تالاب هامون به مقامات عالی دولت توضیح داده شده و در مجلس و کمیسیونهای آب و کشاورزی و فراکسیون محیط زیست نیز مطرح شده اما بخش عمده مشکلات تالاب هامون ارتباط ارگانیک با هامون افغانستان دارد.

وی گفت: این شرایط درحالی است که مردم شرق ایران با مشکلات اقتصادی به دلیل از بین رفتن منابع معیشت خود در تالاب هامون، با فقر دست و پنجه نرم می کنند.

او ادامه داد: ارزش داراییهای زیست‌ محیطی ‌هامون بر اساس مطالعات صورت گرفته 30 هزار میلیارد ریال برآورد شده است.

وی ادامه داد: اکنون با ادامه روند خشکسالی، سیستان سالانه شش هزار میلیارد ریال فقط در بعد زیست‌ محیطی و اقتصادی ضرر می‌بیند.

او گفت: درآمد 75 درصد مردم روستایی سیستان و 60 درصد کل مردم منطقه ارتباط مستقیم با دریاچه‌ هامون دارد.

سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: این تالاب هفتمین تالاب بین المللی و یکی از تالابهای مهم دنیا و پهناورترین دریاچه آب شیرین فلات ایران در منطقه سیستان است که با ظرفیت بیش از هشت میلیارد مترمکعب آب برای زمستان گذرانی پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی از گونه های مختلف مکان مناسبی است.

وی با بیان اینکه سالانه بیش از هفت هزار تن ماهی توسط صیادان منطقه از این تالاب صید می شد افزود: صید این مقدار ماهی تاثیر بسزایی در تامین پروتئین منطقه داشته و بالغ بر چند هزار خانواده از طریق شکار، صید، حصیربافی و دامداری امرار معاش می کردند.

افسری مهمترین فواید تالاب هامون را تامین آب منطقه، حفظ و نگهداری رسوبات، جلوگیری از نفوذ آب شور، تامین علوفه دام، پناهگاه حیات وحش، تعدیل آب و هوا، زیستگاه پرندگان مهاجر آبزی و مواردی از این دست عنوان کرد.

وی اظهار داشت: مهمترین دلایل خشکسالی شدید و متناوب سیستان بارندگی کم، تبخیر زیاد، کم عمق بودن هامون، وابستگی تالاب به رودخانه مرزی هیرمند و بادخیز بودن منطقه است که هم اینک این تالاب کاملا خشک شده است.

او با اشاره به اینکه تالاب هامون زمانی منبع درآمد 15 هزار صیاد با بیش از 12 هزار تن صید در سال بود، افزود: با خشکیدن بستر وسیع این تالاب و نیزارهای انبوه آن که منبع تغذیه دام منطقه بوده، هم اینک به کفه ای خشک و ترک خورده تبدیل شده است.

وی افزود: خشکسالی سیستان تبعات زیادی در استان داشته است که کاهش زمینهای زیر کشت و افت شدید بازده تولید، کاهش مهاجرت پرندگان بیش از 100 هزار قطعه در سال 1377 به کمتر از 10 هزار قطعه در سالهای اخیر، افزایش آلودگی هوا و موارد مشابه از جمله این تبعات است.

او کاهش پستانداران حیات وحش از دو هزار راس در سال 1377 به 200 راس در سالهای اخیر را از دیگر تبعات این خشکسالی عنوان کرد.

با این حال بسیاری از متخصصان محیط زیست معتقدند وزارت خارجه ایران در احقاق حقوق هامون ضعیف عمل کرده و دولت افغانستان نیز عزم جدی برای حل این مساله ندارد.

اما مهمترین عامل، حاکمیت نداشتن دولتی مقتدر در افغانستان است که موجب می‌شود عوامل و عناصر غیردولتی به راحتی بتوانند در مسیر رود هیرمند سد سازی و کانال ‌کشی کنند.

همچنین در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس تدوین کرده آمده است که در همه معاهدات منعقده بین ایران و افغانستان برای بهره ‌برداری از آب هیرمند، ایران در موقعیت ضعف بوده و هیچیک از معاهدات بسته شده بین دو کشور درباره هیرمند، مطابق با مقررات بین‌المللی و بدون نقص و کاستی نبوده است.

در این گزارش تاکید شده که درصورت امکان باید در توافقنامه‌های گذشته تجدیدنظر و موافقتنامه جدیدی که در آن واقعیتهای طبیعی و منطقه ‌ای دو کشور لحاظ شده باشد تهیه و تدوین شود.

در گزارش مرکز پژوهشهای مجلس عنوان شده که هم ‌اکنون معاهده سال 1351 بین ایران و افغانستان، جاری و حاکم است اما این معاهده نیز با وجود ضعفها و کاستیهای فراوان و نیز به ‌رغم اینکه در بسیاری موارد به ضرر ایران است به درستی از سوی مقامات کشور افغانستان اجرا نمی‌شود و عملاً دولت ایران حتی به حقوق آمده در این معاهده نیز دست نمی‌یابد.

مدیرکل اداره منابع طبیعی سیستان و بلوچستان نیز در این باره می‌گوید: تا پیش از خشکیدن هامون وسعت کانونهای بحران بیابانی سیستان 50 هزار هکتار بود اما اکنون تا 600 هزار هکتار افزایش یافته است.

'نبی یاری' افزود: 30 درصد مساحت سیستان و بلوچستان را زمینهای بیابانی تشکیل داده و متوسط بارندگی در استان با توجه به تبخیر بالا 100 تا 110 میلیمتر است.

وی گفت: با تلاشهای صورت گرفته 27 کانون بحران فرسایش بادی در استان شناسایی شده و اکنون بیش از یک‌ میلیون هکتار زمین بیابانی متأثر از فعالیتهای شن است که در این میان، خشکیدن هامون نیز بر مشکلات سیستان و بلوچستان افزوده است.

او گفت: اکنون دریاچه هامون کاملا خشک و به منبع ریزگرد تبدیل شده، پیش از خشکیدن هامون، در سیستان سه کانون بحران گرد و غبار به مساحت 50 هزار هکتار وجود داشت اما با خشک شدن دریاچه این سطح به بیش از 500 هزار هکتار افزایش یافته که خود یک کانون بحران بسیار حساس محسوب می‌شود.

مدیرکل اداره منابع طبیعی سیستان و بلوچستان با اشاره به اینکه هامون با خشکسالی به کانون بحران تبدیل می‌شود افزود: زمانی که دریاچه هامون آب دارد به‌عنوان یک اکوسیستم بسیار عالی عمل می‌کند اما در اثر خشکسالی این تالاب بین‌المللی زیبا به کانون شن و گرد وغبار تبدیل می‌شود که به علت وزش بادهای موسمی 120روزه که گاه سرعت آن به بیش از 100 کیلومتر می‌رسد شرایط بسیار سخت و نامطلوبی از لحاظ زیست‌ محیطی در منطقه ایجاد می شود.

یاری با اشاره به اینکه منشأ ریزگردها فقط به هامون محدود نمی‌شود بلکه بخشی از ریزگردها از کشورهای همسایه نشات می‌گیرد اظهار داشت: ریزگرد‌ها در زمان خشکسالی بیش از سالهای دیگر خود را نشان می‌دهند و شرایط زیستی را دشوار می‌کنند.

رابطه مستقیم معیشت بومیان با هامون

مدیرکل اداره منابع طبیعی سیستان و بلوچستان در خصوص نقش هامون در تأمین معیشت مردم نیز گفت: وقتی هامون شرایط عادی داشته باشد شمار قابل توجهی از مردم منطقه از طریق صید آبزیان امرار معاش می‌کنند بطوری که محصولات شیلاتی در سالهای پر‌آبی هامون به 12 هزار تن در سال می‌رسد.

علاوه براین هزاران هکتار نیزار اطراف هامون منبع عظیمی برای تولید علوفه دام محسوب می‌شود.

هر هکتار نیزار شش تا هفت تن علوفه خشک تولید می‌کند که در واقع منبع اصلی علوفه دام هزاران خانوار دامداری است که در حاشیه دریاچه زندگی می‌کنند.

گذشته از این، تالاب میزبان 400 هزار پرنده مهاجری است که در فصل کوچ از اقصی نقاط جهان به این زیست‌ بوم آبی مهاجرت می‌کنند.

مدیرکل اداره منابع طبیعی سیستان و بلوچستان به مشکلات موجود در حوزه مدیریتش اشاره و بیان کرد: با وجود وسعت زیاد بیابان، برای مهار بیابان با تنگناهای مالی و اعتباری مواجهیم، این درحالی است که شرایط سخت محیطی و خشکسالیهای پی در پی بر مشکلات موجود دامن زده است.

البته در سال90 بیش از 50 میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی و ملی و تبصره‌ ها صرف عملیات مهار بیابان شده که نهالکاری چهار هزار هکتار و آبیاری نهالکاریهای سنوات قبل و حفاظت از زمینهای بیابانی از کارهای شاخصی است که با اعتبارات تأمین شده به انجام رسیده است.

در عین حال مدیرکل منابع طبیعی سیستان و بلوچستان گفت: با توجه به شرایط دشوار زیستی در این استان تداوم خشکسالی انتظار می‌رود مسوولان بیش از گذشته به این خطه توجه کرده و با تخصیص اعتبار، دست اندرکاران منابع طبیعی را در اجرای طرحهای مهار بیابان و مقابله با گرد‌ و غبار یاری کنند.

با همه این واگویه ها، تراژدی خشکسالی در عمق وجود بی ‌صدای تالاب و دریاچه کهنسال هامون سالها است که ریشه دوانده و چیزی جز لبهای ترک خورده و خشکیده از آن در مقابل دیدگان حیرت زده صیادان و کشاورزان باقی نگذاشته است.

امید است با کاهش نامهربانی کشور همسایه و اعمال مدیریت صحیح و قاطع، مرهمی بر لبهای ترک خورده هامون گذاشته شود.

منبع:خبرگزاری ایرنا